STRELAC je ratarsko- stočarsko naselje razbijenog tipa (sa 9 zaseoka- mahala) pored reke Murgovice. Po predanju naziv potiče od izrade strela ili od viteškog takmičenja sa strelama. Osnovan je blizu starog "grada Mogilika", gde je 1906. godine pronađena kompletna rimska vojna oprema. U Strelcu postoji mahala Juruci, čiji preci su se doselili iz Makedonije. Po prvi put se spominje u prvom turskom popisu Niške nahije iz 1498. godine, kao naselje sa 10-30 domaćinstva i oko 200 stanovnika, kao i u popisu iz 1576. godine. Turci su ga zvali "Mali Stambol". Nekada je bilo poznato po razvijenom ovčarstvu i ćurčijskom zanatu. U svim ratovima poginulo je 148 stanovnika: u Otadžbinskim ratovima (od 1912. do 1918. godine) poginulo je 92 stanovnika i u Drugom svetskom ratu 56 stanovnika. Bugarski fašisti su popalili 296 stambenih i pomoćnih objekata. U nekoliko navrata 1943. i 1944. godine selo je bilo zavijeno u crno, kada su bugarski fašisti i kaznena ekspedicija pobili i streljali 42 stanovnika. Za zasluge i izuzetne podvige u Otadžbinskim ratovima bio je odlikovan Raka Petrović Karađorđevom zvezdom.
STUDENA je ratarsko- stočarsko naselje razbijenog tipa (sa 14 zaseoka- mahala) u izvorišnom delu reke Murgovice. U okolini sela postoje tragovi naseljenosti iz starorimskog vremena na lokalitetu Kale. Po predanju naziv potiče od "100 studenih dana", kada je na mestu današnjeg sela bio zarobljen neki turski karavan. Po prvi put se spominje u prvom turskom popisu Niške nahije iz 1498. godine, kao naselje sa 10-30 domaćinstava i oko 200 stanovnika. Većina stanovništva se doselila iz okoline Vranja, Surdulice, sa Vlasine i Crne Trave. Prema predanju mahale Kovačevi i Pejčovci u Studeni nastale su od predaka doseljenih iz Makedonije. U svim ratovima poginulo je 107 stanovnika: u Otadžbinskim ratovima (od 1912. do 1918. godine) poginulo je 56 stanovnika i u Drugom svetskom ratu 51 stanovnik. Bugarski fašisti su popalili 102 stambena i pomoćna objekta. U nekoliko navrata 1943. i 1944. godine selo je bilo zavijeno u crno, kada su bugarski fašisti i kaznena ekspedicija pobili i streljali 42 stanovnika. Za zasluge i izuzetne podvige u Otadžbinskim ratovima bio je odlikovan Petrović Aleksandar Karađorđevom zvezdom.
CRVENA JABUKA je stočarsko planinsko selo razbijenog (rasutog) tipa koje povezuje 29 mahala, smeštenih u dolini gornjeg toka reke Tegošnice. Nalazi se u južnom delu Lužnice, blizu granice sa Bugarskom. Njeno staro ime bilo je UMA GUSKA (naziv je dobila u vreme starog Rima po topioničarskoj delatnosti, prema: uma- glina, i gus- jedna legura metala). Crvenojabučki atar je najveći atar na teritoriji Lužnice i ima 3.275 hektara.Po prvi put spominje se u turskom popisu Niške nahije iz 1564. godine, koja je brojala 10- 20 kuća sa oko 100- tinjak stanovnika. Nalazila se u Niškoj nahiji od samog postanka (najverovatnije na početku 16. veka), pa sve do oslobođenja od Turaka 1877. godine. Po oslobođenju od Turaka imala je 97 domaćinstava i 232 poreske glave sa 1.080 stanovnika (prosek 4,7 stanovnika po porskoj glavi- domaćinstvu). Nalazi se u delu Lužnice koje su Turci nazivali Vukovik. Zbog svoje saobraćajne nepovezanosti, u tursko vreme manje je gravitirala prema Lužnici i Nišu, a više prema gradu Trnu. Crvenojabučani su se, u vreme Turaka, snabdevali na pijacama- pazarima u Vlasotincu i Trnu, a posle oslobođenja od Turaka (kad je grad Trn pripao NR Bugarskoj) odlazili su, pored Vlasotinca, sredom u Ljuberađu i subotom u Pirot, kada su ovi dani ustanovljeni kao pazarni dani u Lužnici i Pirotskom okrugu. Današnji naziv dali su joj Turci, negde u drugoj polovini 18. veka, po voćarstvu, gde su ljudi u tom kraju dosta gajili jabuke. Crvena Jabuka je neposredno po oslobođenju od Turaka pripadala Trnskom srezu (sa sedištem u Trnu- NR Bugarska), zatim, za kratko, Vlasotinačkom srezu, i nešto kasnije, za stalno, Lužničkom srezu.Da bi dopunili svoje male prihode, mnogi Crvenojabučani, pored stočarstva, poljoprivrede i voćarstva, bavili su se i drugim zanimanjima: Za vreme Turaka bili su pečalbari- dunđeri (tesari, zidari i prosta fizička radna snaga). Najviše su odlazili u Bugarsku, da bi po završetku Prvog svetskog rata odlazili širom Srbije, a potom i Jugoslavije. Pri kraju vladavine, pa sve do oslobođenja od Turaka, mnogi Crvenojabučani su radili kao rudari na Vlasini, u Crnoj Travi, u Perniku (Bugarska) i drugim mestima. Posle oslobođenja od Turaka i otvaranja rudnika 1925. godine, radili su i u rudniku „Jerma“ u Rakiti. Vavili su se i proizvodnjom ćumura, koji je bio dosta tražen. Konjima su ga prenosili do raznih mesta Srbije i Bugarske. Ćumur su dosta koristili kovači, potkivači, hanovi i kafane i mnoga domaćinstva. Na mnogim lokacijama crvenojabučkog atara bilo je ćumurana i golih mesta od posečene šume. Da bi mogli da zadovolje velike potrebe za ćumurom, morali su da imaju dosta konja, što za teret, što za jahanje, pa je skoro svako domaćinstvo imalo najmanje 1- 2 konja, a neka i više.U svim ratovima poginulo je 168 stanovnika: u Otadžbinskim ratovima (od 1912. do 1918. godine) poginulo je 84 stanovnika i u Drugom svetskom ratu 84 stanovnika. Bugarski fašisti su popalili 499 stambenih i pomoćnih objekata. U nekoliko navrata 1943. i 1944. godine (a naročito maja 1944. godine) selo je bilo zavijeno u crno, kada su bugarski fašisti i njihova kaznena ekspedicija pobili i streljali 52 stanovnika.
BOGDANOVAC je bio stočarsko naselje razbijenog tipa (sa 4 mahale) u podnožju Mečjeg vrha, jednog od vrhova Suve planine u Lužničkom Zaplanju. Ispod bogdanovačke mahale Sečanica, na mestu zvano Padine, postoje vrlo stari tragovi kovačnice, gde su još u 5. veku živeli Rimljani; dok u mahali Vaovci postoji rimsko- latinsko groblje.Pominje se, po prvi put, u prvom turskom popisu Niške nahije iz 1498. godine pod imenom Kukavica, koja je imala 30-40 domaćinstava sa oko 300 stanovnika. Ona je bila derven selo i imala je obavezu da štiti prolaznike i karavane na okolnim putevima. Na zahtev meštana, 28.1. 1891. godine, kraljevim ukazom Kukavica je dobila ime BOGDANOVAC. Ime je dobio po nekom uglednom meštaninu Vogdanu, koga su Turci nekada ubili.I bogdanovačka mahala Sečanica se spominje u prvim turskim popisima iz 1498. godine kao naselje sa manje od 30 domaćinstava sa oko 200 stanovnika.Posle Drugog svetskog rata bio je poznat po razvijenom ovčarstvu.U svim ratovima poginulo je 50 stanovnika: u Otadžbinskim ratovima (od 1912. do 1918. godine) poginuo je 31 stanovnik i u Drugom svetskom ratu 19 stanovnika.
MALO BONJINCE je bilo ratarsko- stočarsko naselje zbijenog tipa (sa 9 zaseoka) na nižim padinama Suve planine u Lužničkom Zaplanju. Po predanju, nekada je sa susednim naseljem Veliko Bonjince predstavljalo jedno naselje. Postoje tragovi iz starorimskog vremena (latinsko groblje) kraj potoka Kačarevica, gde su pronađene stare kosti, lobanje i kovani novac. Po prvi put pominje se u prvom turskom popisu Niške nahije iz 1498. godine pod imenom “Boinci Mali” sa 10-30 domaćinstva i oko 200 stanovnika. U svim ratovima poginulo je 42 stanovnika: u Otadžbinskim ratovima (od 1912. do 1918. godine) poginulo je 33 stanovnika i u Drugom svetskom ratu 9 stanovnika.
VELIKO BONJINCE je bilo ratarsko- stočarsko naselje zbijenog tipa (sa 6 mahala) na padinama Suve planine u Lužničkom Zaplanju. Selo se nalazi na tromeđi Jablaničkog, Nišavskog i Pirotskog okruga. Naselje je staro, ima tragova iz starih rimskih vremena na lokalitetu Čuka. Naziv sela Veliko Bonjince (kao i Malo Bonjince) je novijeg porekla. Ova sela ranije su se zvala “Vojinci Veliki” i “Vojinci Mali”. Prema predanju, (kazivanju) Veliko Bonjince je dobilo ime po “velikom boju”, a Malo Bonjince po “malom boju”, koji su se odigrali na mestima gde su sela i sagrađena. Po drugim predanjima (kazivanjima) naziv je dobilo, najverovatnije, od imena Vojin. Po prvi put pominje se u prvom turskom popisu Niške nahije iz 1498. godine kao “Voinci Veliki” sa 30-40 domaćinstava i oko 300 stanovnika. Veliko Bonjince je poznato po raznim zanatskim, sodadžijskim radnjama širom Srbije i bivše Jugoslavije (Crna Gora, Vosna i Hrvatska), kao i preduzetničkim radnjama, ciglanama i crepanama, koje su uglavnom omogućavale školovanje đaka i studenata. Veliko Bonjince je od početka 20. veka dalo mnogo školovanih ljudi, svih stepena obrazovanja i raznih zanimanja. U tome Veliko Bonjince prednjači ispred svih sela, pa i nekih varošica na jugu Srbije. Posle Drugog svetskog rata bio je veliki trgovački i zanatski centar za sva okolna sela i šire. U svim ratovima poginulo je 128 stanovnika: u Otadžbinskim ratovima (od 1912. do 1918. godine) poginulo je 105 stanovnika i u Drugom svetskom ratu 23 stanovnika. Za zasluge i izuzetne podvige u Otadžbinskim ratovima odlikovan je Đurić Milutin Karađorđevom zvezdom. Vilo je stalno na periferiji Pirotskog okruga, kao i okolna sela Lužničkog Zaplanja. Minulih godina prilikom raznih administrativnih podela selo je često prelazilo iz jednog okruga ili sreza u drugi okrug ili srez.
BRATIŠEVAC je bio stočarsko naselje razbijenog tipa (sa 6 mahala) na severozapadu Lužničke kotline i u podnožju Suve planine u Lužničkom Zaplanju. Pominje se, po prvi put, u starom turskom, dželepkeškom popisu iz 1576. godine pod nazivom Vratiševče i imalo je 1 dželepkeško domaćinstvo (domaćinstvo sa najmanje 25 ovaca).U svim ratovima poginulo je 40 stanovnika: u Otadžbinskim ratovima (od 1912. do 1918. godine) poginulo je 27 stanovnika i u Drugom svetskom ratu 13 stanovnika. Pored toga bugarski fašisti su popalili 159 stambenih i pomoćnih objekata. U dva navrata (februara i marta 1942. godine) selo je bilo zavijeno u crno, kada su fašisti pobili i streljali 9 stanovnika, kao odmazda za partizanska dejstva.
BRESTOV DOL je bio stočarsko naselje razbijenog tipa (sa 8 mahala) u podnožju Suve planine u Lužničkom Zaplanju. Naziv sela je fitogeografskog porekla- po brestu. Po prvi put pominje se u prvom turskom popisu Niške nahije iz 1498. godine kao selo sa manje od 10 domaćinstava i oko 70 stanovnika.Bio je poznat po velikom broju tradicionalno dobrih pečalbara.U svim ratovima poginulo je 12 stanovnika: u Otadžbinskim ratovima (od 1912. do 1918. godine) poginulo je 9 stanovnika i u Drugom svetskom ratu 3 stanovnika.
GORČINCE je bilo ratarsko- stočarsko naselje razbijenog tipa (sa 13 zaseoka- mahala) u podnožju Suve planine u Lužničkom Zaplanju. Naziv dobija po svom osnivaču- nekom Gorči. Pominje se, po prvi put, u turskom popisu Niške nahije iz 1564. godine kao manje selo sa 10-20 domaćinstava i oko 100 stanovnika. Pominje se i u dželepkeškom popisu iz 1576. godine pod nazivom Gorčenče sa 2 dželepkeška domaćinstva (domaćinstvo sa najmanje 25 ovaca). Prema predanju, prvi stanovnici vode poreklo od predaka doseljenih iz Bugarske, iz sela Gorčina ili Ugarčina. Posle Verlinskog kongresa, mnoge porodice su se doselile iz Vreznika, Trna i Znepolja kao srpske familije koje su izbegle iz Bugarske. U svim ratovima poginulo je 76 stanovnika: u Otadžbinskim ratovima (od 1912. do 1918. godine) poginulo je 66 i u Drugom svetskom ratu 10 stanovnika.
GRNČAR je bio stočarsko- ratarsko naselje zbijenog tipa (21 mahala sa rodovskim nazivima) u klisurskoj dolini reke Lužnice. Nalazi se u samom podnožju Suve planine u Lužničkom Zaplanju. Selo Grnčar je osnovano na mestu sa tragovima starije naseljenosti (ostaci rimskih zidina na lokalitetu Pčela, kao i ostaci latinskog groblja na lokalitetu Konjari). Naziv je dobio po majstorima- grnčarima, koji su bili poznati, možda, još i u starorimskom periodu (...nama Velikobonjinčanima- poznatim bojadžijama je blizu selo Grnčar, čije ime ne treba posebno objašnjavati, a koje se proslavilo praveći ogromne zemljane lonce za bojenje pređe i tkanina, koje su pogotovo prodavali našem selu...). Pominje se, po prvi put, u turskom spisu iz 1471. godine kao mezra GRNČAR (trenutno nenaseljeno mesto), kao i u prvom turskom popisu naselja i stanivništva Niške nahije (u defterima) iz 1498. godine, kao manje selo od 10- 30 domaćinstava i oko 150 stanovnika. Manji deo stanovništva je doseljen sa Kosova i Metohije, iz Makedonije i bliže okoline. (Predanje da je naziv dobio po selu Grnčare iz okoline Prizrena, posle Prve velike seobe Srba iz 1690. godine, nije tačno i ne podudara se sa prethodnim podacima da se spominje u spisu iz 1471. godine, kao i u prvom turskom popisu iz 1498. godine pod nazivom Grnčar).
DOL je bilo stočarsko seosko naselje razbijenog tipa (sa 5 zaseoka- mahala). Nalazi se na nižim padinama Suve planine u dolini Dolskog potoka. Naziv je dobio po glavnoj odlici geografskog položaja (dolina Dolskog potoka).Pominje se, po prvi put, u prvom turskom popisu naselja i stanovništva Niške nahije (u defterima) iz 1498. godine, kao manje selo sa 10- 30 domaćinstava i oko 150 stanovnika. Selo je bilo poznato po tradicionalnim dobrim zanatima, naročito po dobrim pečalbarima. Danas, selo Dol naglo izumire.
ZAVIDINCE je bilo ratarsko- stočarsko seosko naselje razbijenog tipa (sa 28 mahala), i nalazi se u podnožju Suve planine između planinskih vrhova Kule i Gorunove Glave u Lužničkom Zaplanju. Postoje tragovi porušenih zidina gde su se pronalazili delovi grnčarije i cigli, a gde su nekada bile kule turskih begova. Naziv je dobilo po imenu samog osnivača sela- nekog Zavide. Stanovništvo je u 19. veku većinom doseljeno iz Znepolja (Bugarska) i Crne Trave. Po predanju, mahala Zagorci nastala je od doseljenih Bugara. Pominje se, po prvi put, u starom turskom, dželepkeškom popisu iz 1576. godine pod nazivom Zavidinče sa 3 dželepkeška domaćinstva (domaćinstvo sa najmanje 25 ovaca). U svim ratovima poginulo je 102 stanovnika: u Otadžbinskim ratovima (od 1912. do 1918. godine) poginulo je 57 stanovnika i u Drugom svetskom ratu 45 stanovnika. Aprila 1942. i oktobra 1944. godine selo je bilo zavijeno u crno, kada su bugarski fašisti i nemački avioni streljali i pobili 15 stanovnika.
IZVOR je bilo ratarsko- stočarsko seosko naselje razbijenog tipa (sa 9 zaseoka- mahala), i nalazi se u samom podnožju Crnog Vrha- planinskog vrha Suve planine u Lužničkom Zaplanju. Selo je osnovano na mestu sa tragovima starije naseljenosti, gde su pronađene zgura i razne iskopine iz starorimskog perioda. Sa prvobitne lokacije- selište na Gradištu, naselje je premešteno na današnju lokaciju. Ime je dobio po vrelu- seoskom izvoru. Pominje se, po prvi put, u prvom turskom popisu naselja i stanivništva Niške nahije (u defterima) iz 1498. godine, kao selo sa manje od 10 domaćinstava i oko 50 stanovnika. Pominje se i u starom turskom, dželepkeškom popisu iz 1576. godine pod nazivom Izvor Lužniče sa 4 dželepkeška domaćinstva (domaćinstvo sa najmanje 25 ovaca). U svim ratovima poginulo je 58 stanovnika: u Otadžbinskim ratovima (od 1912. do 1918. godine) poginulo je 49 i u Drugom svetskom ratu 9 stanovnika.
LINOVO je bilo stočarsko- ratarsko seosko naselje razbijenog tipa (sa 3 zaseoka- mahale), i nalazi se u samom podnožju Crnog Vrha- planinskog vrha Suve planine u Lužničkom Zaplanju. Kroz selo protiče i reka Linovštica, koja se uliva u reku Lužnicu u selu Grnčar. Po predanju, većina stanovništva potiče iz Bugarske i iz Šumadije. Nekada je bilo poznato po pečalbarima. Naziv je dobilo od imena samog osnivača- nekog Line. Po prvi put pominje se u turskom popisu naselja i stanivništva Niške nahije (u defterima) iz 1564. godine kao veće selo sa 20- 30 domaćinstava i oko 200 stanovnika. U svim ratovima poginulo je 29 stanovnika: u Otadžbinskim ratovima (od 1912. do 1918. godine) poginulo je 23 i u Drugom svetskom ratu 6 stanovnika. Za zasluge i izuzetne podvige u Otadžbinskim ratovima odlikovan je Jovanović Todor Karađorđevom zvezdom.
LJUBERAĐA je bilo stočarsko- ratarsko seosko naselje zbijenog tipa (sa 7 zaseoka- mahala), i nalazi se u samom podnožju Suve planine u Lužničkom Zaplanju, kod ušća leve pritoke Murgovice u reku Lužnicu. Ljuberađa se, pod ovim imenom, u zvaničnim spisima pojavljuje tek od oslobođenja od Turaka, od 1877. godine (u samom početku kao Ljuberažda). Prvobitno naselje nalazilo se u selištu iznad Nerezine, a pominje se i staro selo- selište na Preslapu (mahala Čavkari). Naselje pored puta i oko crkve naseljeno je u 19. veku. Zahvaljujući jakim izvorima vode i reci Lužnici, kao i probijenoj važnoj saobraćajnici: Pirot- Babušnica- Leskovac (iz 1895. godine), naselje počinje da se naglo razvija sa obe strane reke Lužnice. Već 1890. godine Ljuberađa postaje sedište opštine, a 1923. godine proglašena je za jedino pijačno mesto u Lužničkom srezu. 1927. godine Ljuberađa je proglašena za jedinu varošicu u Lužnici, a do 1941. godine bila je najveći ekonomski i zanatski centar cele Lužnice. Imala je veliki broj zanatskih i trgovačkih radnji, veliki broj vodenica, strugara, valjavica, vunovlačara i ostalih radnji. To je pružalo pogodnost Ljuberađi da bude veliki politički i ekonomski centar cele Lužnice, ali je nedostajao pogodan prostor za dalji razvoj, nasuprot Babušnici koja je imala te uslove. U godinama između dva svetska rata, između Ljuberađe i Babušnice vodila se konkurentska borba na tržištu, kao i borba na političkom planu oko toga ko od ova dva mesta treba da bude politički centar cele Lužnice. Posle Drugog svetskog rata Ljuberađa polako gubi primat od Babušnice, zaostaje u razvoju i polagano nestaje. * * * Dimitrije D. Popović je bio jedan od prvih učitelja u tek otvorenoj školi u Ljuberađi, školske 1890/1891. godine. Vio je vrsni sakupljač narodnih umotvorina u 90- im godinama 19. veka, od koga je ostao veoma lep opis života Ljuberađe (od 21. maja 1892. godine): ...Gotovo ceo april mesec bio je močvaran. Po Uskrsu beše napao visok sneg kao usred zime, a potom gotovo neprestano padala kiša. Pa ipak procreše ljuci te posejaše sve proletie useve. Od kad je zagrmelo pa co capas imadosmo tri puta grad. I ako pije bio jak (20. ovog meseca bio je najjači) te mu i šteta mala, opet više puta po malo čipi mpogo. Voće, koje uslec aprilskog spega koji ga zateče u cvetu, a koje usled cocpijeg grada, a i šuma da strada od gusenica, ali ih kišovito vreme od te bede sačuva... U svim ratovima poginulo je 50 stanovnika: u Otadžbinskim ratovima (od 1912. do 1918. godine) poginulo je 28 i u Drugom svetskom ratu 22 stanovnika. Oktobra 1943. godine bugarski fašisti su pobili i streljali 8 stanovnika.